Nik Gašaj, politikolog                                                                                                                        

Termin diskriminacija je preuzet od latinskog jezika – discrimino, discriminare i ima značenje odvajanja, razlike, tretiranje na različite načine, ograničavanja prava, ili uspostavljanja stanja neravnopravnosti, nejednakosti i nepravde. Pojam diskriminacije je objašnjen u prvom članu Deklaracije UN o ukidanju svih oblika rasne diskriminacije, u kojem je navedeno:”Diskriminacija među ljudima, koja se temelji na rasi, boji kože ili etničkoj pripadnosti predstavlja povredu ljudskog dostojanstva i treba da bude osuđena kao poricanje načela Povelje UN, kao kršenje ljudskih prava i osnovnih sloboda, koja su proglašena u Univerzalnoj Deklaraciji o ljudskim pravima, kao prepreka za prijateljske i miroljubive odnose među ljudima i kao čin koji je u stanju da poremeti mir i bezbjednost među ljudima”.

Diskrimnacija kao jedan od najtežih oblika kršenja ljudskih prava i osnovnih sloboda je bila dosta rasprostranjena pojava i bazira na “doktrine” o superiornosti ili inferiornosti rasa, naroda, pola itd... Po toj osnovi neke rase imaju “manju” vrijednost i potrebu da se upravljaju od”vrijednih” odnosno “viših” rasa. Zahtjevi za jedan poseban privilegovan položaj određene grupe u odnosu na drugu ili druge grupe bili su dosta prisutni u toku istorije od antike do danas.

Nažalost, ideje o rasnoj superiornosti odnosno o posebnim istorijskim zaslugama i značaju pojedinih naroda u odnosu na druge, našli su mjesto u svim državnim tvorevinama bivše Jugoslavije, što je rezultirao krvavim raspadom te države, nakon Titove smrti. Manifestacije otvorene ili prikrivene diskriminacije prisutne su i danas u mnogim zemljama, pa i u Crnoj Gori. Najteži oblik diskriminacije je kad se to dešava putem konstitucionalizacije odnosno institucionalizacije.

Postojanje neotuđivih, prirodnih subjektivnih prava čovjeka i građanina i potreba da se ta prava zaštite bili su temelj na kome je izgrađeno javno pravo. Najznačajniji usvojeni akti toga vremena su: Virdžinski ustav 1776; Deklaracija nezavisnih Sjedinjenih američkih država 1776, Francuska Deklaracija za prava čovjeka i građanina 1789; Montanjarski ustav iz 1793. godine. Stoga su uspostavljeni osnovni standardi koji su postali putokaz za druge države i narode i time su ušle i dobile značajno mjesto u ljudskoj istoriji.

Međunarodna zajednica od druge polovine 19. vijeka, sve više se angažuje kako bi obezbjedila punu ravnopravnost među državljanima, bez obzira na rasne, nacionalne, vjerske, jezičke razlike itd. Tako, da su značajne odredbe o zabrani diskriminacije ugrađene u Pariškom Ugovoru o miru 1856. godine. Naime, član 9 tog Ugovora je obavezao Portu, odnosno Tursku vladu da preuzme sve potrebne mjere kako bi obezbjedila punu slobodu svih svojih državljana bez obzira na vjerske ili rasne razlike.

Berlinski kongres je proširio krug obavezajućih država. Prema članu 62 Berlinskog ugovora, Turska je bila obavezna da poštuje vjerske slobode, dok Srbija, Crna Gora, Rumunija i Bugarska da zaštite vjerske manjine, odnosno da zajemče vjerska prava i da zabrani svaku dskriminaciju po osnovu vjere, kao i za izbor mjesta boravka, upražnjavanja političkih prava i prijema u javne službe.

Pitanje priznavanja i zaštite ljudskih prava i osnovnih sloboda za sve, bez razlike u pogledu rase, jezika i vjere, bio je objekat regulacije mnogih međunarodnih ugovora sklopljenih nakon Drugog svjetskog rata. Neki od njih sadrže odredbe koje izričito zabranjjuju diskriminacju, bila ona neposredna ili posredna, među državljanima po osnovu rase, jezika ili vjere.

Povelja Ujedinjenih Nacija u članovima 1, 13, 55 i 76, baveći se zaštitom ljudskih prava i osnovnih sloboda, navodi da ovo treba učiniti bez ikakve razlike u pogledu rase, pola, jezika ili vjere, što u suštini predstavlja implicitu zabranu diskriminacije. I opšta Deklaracija o ljudskim pravima, predviđa da prava koja su sadržana u njoj pripadaju svakom pojedincu bez ikakve razlike sa aspekta rase, boje kože, jezika, vjere, političkog i drugog mišljenja, nacionalnog ili društvenog porijekla, imovine, rođenja ili drugih okolnosti.

Dalje, države su obavezne da svim licima pod njihovom juridikcijom obezbjede efektivnu zaštitu i pravo da podnesu žalbu nadležnim sudovima i drugim državnim organima protiv svake vrste diskriminacije kojom se krše individualna prava, kao i pravo da se zatraži od sudova satisfikacija ili kompenzacija za bilo kakvu štetu koja može nanositi pojedincima ili grupama od takve diskriminacije.

Ustavom Crne Gore utvrđeno je:” Zabranjena je svaka neposredna ili posredna diskriminacija, po bilo kom osnovu”(član 8 stav 1). Takođe, Crna Gora ima i Zakon o zabrani diskriminacije. Međutim, postojanje pravila o zabrani dskriminacije u nekom Ustavu i zakonu još ne znači da je diskriminacija u stvarnosti zabranjena i da ne postoji. Naprotiv, diskriminacija u nas je raprostranjena. Stoga, zabrana diskriminacije zavisi od države i opšte društvene klime, političke i pravne kulture, građanske demokratske svijesti, kao i od toga koliko su državni organi i pojedini javni funkcioneri spremni i sposobni da se stvarno i efektivno bore protiv diskriminacije. Ovo zbog toga, što ima puno primjera kada pojedini državni organi i javni funkcioneri razvijaju takvu politiku sa ciljem da obezbjede privilegovan položaj članovima jedne grupe i da pri tome diskriminišu članove druge grupe ili grupa, po raznim pitanjima:  građanskih, političkih, ekonomsko-socijalnih i kulturnih prava.                                                      

Najzad, uspješna borba protiv diskriminacije, bitno zavisi od kvaliteta institucija koje rade na polju ljudskih prava, kao što su: ombudsman, pravosudni organi, ministarstvo za ljudska i manjinska prava itd. Međutim, kvalitet institucija zavise od kvaliteta ljudi koji ih vode i koji u njima rade. Dakle, institucije nisu prazne ljušture nego mnogo zavise od njihove spremnosti sa ljudskim resursima,tj, kompetetnim, profesionalnim i etičkim kadrovima. Naprotiv, prisutnost mediokriteta i intelektualne i političke blebetale, kao i kadrova moralne diskutabilnosti u institucijama političko-pravnog sistema je veoma opasno, a posebno kada takvi kadrovi se nalaze u pojedinim “značajnim pozicijama” države i društva.