Ako naciju posmatramo kako ju je vidio čuveni francuski teoretičar Ernest Renan kao jedan jedinstveni, zajednički i nepatvoreni ''spiritualni duh'', onda ni u kom slučaju jedno ovakvo iskustvo u crnogorskom narodu nije moglo ostati bez ikakve posljedice u oblikovanju njegovog istorijskog i duhovnog karaktera. Naprotiv! I taj je djelić njegovog nacionalnog bića nema sumnje ''progovorio'' u svim progresivnim događajima narednih vremena, ponajprije u onim oslobodilačkim i revolucionarnim tokom Drugog svjetskog rata. Jedan od razloga i objašnjenja zašto su većinski i masovno, gotovo plebiscitarno!, Crnogorci našli svoje mjesto u oslobodilačkom i progresivnom, antifašističkom, u biti i u osnovi, po klici i jezgru, demokratskom i samoupravnom, ''projektu'', biću, pregnuću i bloku u tom velikom istorijskom izazovu i ispitu cjelokupnog modernog čovječanstva, sigurno je da se nalazi upravo i u postojanju i djelovanju Opštecrnogorskog zbora i svenarodnog zbora.

U ovom smislu već se od prvih, u začetku naravno, novih, političko-državnih organa u Drugom svjetskom ratu, tj. u toku NOB-a i oružane revolucije, na oslobođenoj teritoriji od strane partizanske vojske i nove antifašističke, narodno-oslobodilačke i socijalističke vlasti, tj. od NOO-a (narodno-oslobodilačkih odbora) kao prvih organa nove vlasti, izgrađuje, faktički i praktično, potpuno, apsolutno nova i u suštini, eminentno narodna, samoupravna i istinski demokratska socijalistička vlast. Tako se u ovom kontekstu može reći da je jugoslovenska i crnogorska oslobodilačka narodna i partizanska borba i oružana socijalistička revolucija u svojoj biti bila vrhunski akt samoupravljanja, kako se izrazio i akademik prof. dr Predrag Vranicki sagledavajući odnos jugoslovenske revolucije i ideje samoupravljanja. Tako su jugoslovenski komunistički oci, tj. jugoslovensko komunističko vođstvo, u kome je i kvantitativno i kvalitativno participao ne mali broj Crnogoraca,  iskazali istorijsku odlučnost, spremnost, sposobnost i opredjeljenje da se u dijelu teorijske osnove jugoslovenske i crnogorske socijalističke revolucije, koja je bila sadržana nesumnjivo u marksizmu, čvrsto drže njegovog izvornog, autohtonog, autentičnog demokratskog, samoupravnog i egalitarnog stvaralačkog, liberalno-slobodoljubivog i emancipatorskog principa.

Ovu vrlo važnu činjenicu uočio je i istakao i Nikola Racković, citirajući pri tom već pomenutog akademika Vranickog koji je apodiktički utvrdio u svojoj višetomnoj čuvenoj i kultnoj knjizi ''Historija marksizma'' da je jugoslovenski antifašizam (a time i crnogorski) na djelu, tj. u oslobodilačkom ratu i u oružanoj socijalističkoj revoluciji u toku Drugog svjetskog rata, stvaralački primijenio marksizam prije svega u afirmisanju združenih, jedinstvenih vrijednosti i nacionalnog i socijalnog oslobođenja, što je za jednu višenacionalnu i multikulturalnu i siromašnu zemlju bilo od krucijalnog pozitivnog značenja i nesagledivih pozitivnih istorijskih posljedica. ''Snaga i djelotvornost marksističkih ideja došla je do punog izražaja u toku NOB-a i revolucije (1941-1945). Predrag Vranicki je zapazio: ‘Jugoslovenska socijalistička revolucija je teorija i praksa jugoslovenskih marksista’.''[1]

Težnja ka upravljanju masa i što većeg broja stanovništva u državnim i društvenim poslovima bila je konstanta jugoslovenskog i crnogorskog antifašizma. Njegov politički vrh nije nikada zaboravljao suštinska ograničenja državne moći, tj. njenu stalnu, ontološku, kategorijalnu, primarnu i izvornu opasnost ka birokratizaciji i mogući negativni uticaj na socijalističku demokratiju. Tako, Veljko Vlahović navodi da ‘’osobito veliko iskušenje… predstavlja država, koja je (premda ‘atribut starog društva’) proletarijatu i dalje potrebna, ali ne na uštrb ograničenja socijalističke demokratije i sužavanja polja ‘učešća većine stanovništva u svim poslovima društvenog i državnog života.’’[2] 

Što se tiče narodnooslobodilačke borbe i oružane revolucije naroda i narodnosti Jugoslavije od 1941-45. g., treba svakako reći da su njeni nosioci i protagonisti, akteri i predstavnici, kao i prvi organi nove demokratske, antifašističke i socijalističke vlasti na oslobođenim teritorijama, tj. narodnooslobodilački odbori, davali, pospješivali i inicirali – naravno koliko je u ratnim uslovima to moguće bilo – svuda građansku, samostalnu i slobodnu, inicijativu i aktivno učešće najširih masa u tokove revolucionarnog i društvenog upravljanja, tj. brižljivo i sistematski je pokušavano da se njeguje jedna demokratska i društveno tolerantna atmosfera (razumljivo u partizanskim redovima i, posebno to važi za odgovoran, pošten i disciplinovan, ljudski, odnos, u radu sa narodom i stanovništvom).

Naročito je u svemu ovome velika uloga bila Narodno-oslobodilačkih odbora. Bili su to oni prvi konkretni začeci javnog, opšteg dobra za sve građane i građanke, odnosno nove demokratske, uistinu opšte-društvene, socijalističke i samoupravne vlasti. To je početak istorijskog kontinuiteta u razvitku jugoslovenskih i crnogorskih za više decenija najosnovnijih društvenih vrednosti i opredjeljenja, kao što su socijalizam, demokratija, samoupravljanje, nesvrstanost. Sve ove suštinske i strateške odlike i vrijednosti društveno-političkog sistema bivše SFRJ bile su, kako je rekao Josip Broz Tito konkretno za samoupravljanje – „logična posljedica socijalističke izgradnje naše zemlje.“[3]

Mnoge od ovih vrijednosti i danas su aktuelne za svako uistinu demokratsko i liberalno, prosvijećeno i civilizovano društvo, a tim prije i posebno za crnogorsko, koje ne samo da ih puko baštini kao višedecenijski dio državno-ideološko-političkog sistema i uređenja bivše SFRJ, već su one bile i ostale i izraz njegovog autentičnog milenijumskog trajanja, nacionalnog i državnog, društvenog i humanističkog identiteta, ali kao takve i prirodno i logično, zakonito i nužno i izraz, potreba i zahtjev i sadašnjeg, aktuelnog i svakog budućeg razvoja crnogorskog društva i Crne Gore kao moderne građanske, otvorene, slobodne, evropske, demokratske i multivjerske,  multinacionalne, multikonfesionalne i interkulturalne države.

Što se tiče odnosa između suštinskih političkih i društvenih tokova u periodu narodnooslobodilačke borbe 1941.-45.g. i oružanog dijela socijalističke revolucije i njihove kompatibilnosti sa idejom i praksom samoupravljanja, pojavilo se više teorija i gledanja na ovo pitanje.

         U svojoj knjizi „Sukob KPJ sa Kominformom“, prof. dr Radovan Radonjić, govoreći o odnosu sukoba KPJ-e sa Kominformom iz 1948.g. sa nastankom samoupravljanja, ističe da je u svom radu nastojao da dokaže „da je naučno tačna“, kao teorija koja objašnjava odnos 1948. g. i samoupravljanja, između tri hipoteze, koliko ih on navodi, samo jedna, koja bi se, mogla, kada bi se upoređivala sa ostale dvije hipoteze, nazvati nekom „srednjom linijom“, tj. izvjesnim, po nama, „kombinovanim“ rješenjem. Naime, Radonjić navodi sledeće tri hipoteze: stanovište, za čije objašnjenje on citira Josipa Broza Tita, zatim Edvarda Kardelja i na kraju Mijalka Todorovića, koje se može najtemeljnije i najpreciznije sažeti u već citiranom Titovom stavu da je pojava samoupravljanja u SFRJ-i, „logična posljedica razvitka socijalističke izgradnje naše zemlje“.

Drugo stanovište je ono koje smatra da je prelomna tačka u nastanku samoupravljanja u SFRJ-i, predstavljala pojava rezolucije Kominforma, tako da je isključivo sukob KPJ-e sa Kominformom, po mišljenju ove „struje“, bio uzrok pojave antietatističkog kursa u Jugoslaviji. Radonjić kao „predstavnik“ ovog stanovišta navodi Milovana Đilasa i Vladimira Dedijera, mada mislimo, da se ovo mjesto, mora posmatrati sa izvjesnom dozom rezervi. Naime, radi se o tome, da je Đilas, u istom radu, iz kojeg Radonjić preuzima njegove misli, dao takođe i jednu drugu ocjenu, što Radonjić takođe navodi, ali na sasvim drugom mjestu u svojoj knjizi. Ta Đilasova druga misao kaže da su se dvije socijalističke revolucije počele sukobljavati još za vrijeme Drugog svjetskog rata, dakle, za vrijeme oružanog dijela naše revolucije. A što se tiče Dedijerovih misli koje citira Radonjić, da bi njima potkrijepio i argumentovao drugo moguće stanovište o odnosu 1948. g. i samoupravljanja (u suštini, suprotnog s prvim), mislimo da se, barem ove misli koje navodi Radonjić, ne mogu samo i jedino razumjeti i shvatiti u smislu u kome ih on uzima i interpretira. Dedijer, piše, naime, kao u nekoj vrsti zaključka i rezimea, da je „sistem samoupravljanja nikao iz nužde“. Analizirajući ovu misao, a imajući u isto vrijeme na umu i prethodne Dedijerove misli, koje Radonjić isto navodi, kao i neke ocjene samog Radonjića, koje on iznosi u nekoj vrsti pravljenja puta Dedijerovom prethodno iznijetom i citiranom „zaključku“, Dedijerova misao se može interpretirati i prihvatiti i kao poruka u smislu, da je samoupravljanje nastalo iz nužde shvaćene u kontekstu Titove misli koja je uzeta kao glavna „potpora“ za prvo stanovište. Pored ovoga, mislim da bi ovdje trebali imati u vidu, i kasnije neke misli Dedijera, kao što su sledeće: „Koreni ideje egalitarizma i askeze u jugoslovenskoj revoluciji… Nužnost  d e m o k r a t i j e  i  j a v n o g  m n e n j a… Sporna pitanja ne rešavaju se administrativnim merama nego  s l o b o d n o m  d i s k u r s i j o m.[4]“

I nasuprot ovim stanovištima, Radonjić iznosi i treće gledište, da ponovimo, neku vrstu „srednjeg“ rješenja, po našem mišljenju, i za koje se on, opredjeljuje da mu služi i posluži, dakle, ovo treće stanovište – kao osnovna hipoteza njegovog rada.

To treće stanovište citiramo potpuno onako kako ga Radonjić iznosi u svojoj knjizi: „Elementi samoupravne demokratske orijentacije bili su od početka prisutni u jugoslovenskoj revoluciji kao autentičnoj narodnoj i socijalističkoj revoluciji. S procesom približavanja jugoslovenske teorije i prakse sovjetskom modelu, ti su elementi sve više potiskivani, a nakon izbijanja sukoba, zbog karaktera početnog otpora KPJ-e kominformovskom pritisku, bili su gotovo sasvim potisnuti. Spoznaja suštine društveno-ekonomskih odnosa u Sovjetskom Savezu, i postepeno formirano uvjerenje da se unutrašnji društveno-ekonomski i politički problemi, na čiji su snažan porast i maksimalnu zaoštrenost presudno uticali karakter kominformovskog pritiska i način sopstvene borbe protiv njega, mogu prevazići ne prinudom već jedino uz široku podršku radnih masa, opredijelili su rukovodstvo KPJ-e da izlaz iz sukoba traži u napuštanju dotadašnje i iznalaženje nove orijentacije u izgradnji socijalizma u našoj zemlji. Stoga, iako je u krajnjoj instanci nastao kao posledica protivurječnosti između demokratskog bića jugoslovenske socijalističke revolucije i sovjetskog modela, sukob je bio presudna determinanta reafirmacije onih elemenata permanentno nosila u sebi, a time i prelomna tačka u napuštanju etatističkog i prihvatanju samoupravnog koncepta socijalističke izgradnje.“[5]