Za aktuelno.me

Piše: Novak Adžić

Milovan Đilas je u svojim romanima, autobiografskim djelima, političkim i drugim tekstovima, na osnovu vlastitog iskustva, te neposrednih i posrednih istoriografskih i drugih saznanja, pisao o mnogim suverenističkim, komitskim, ustaničkim zelenaškim prvacima i portretisao je, u većoj ili manjoj mjeri brojne zelenaške komite, borce, te opisivao njihove životne sudbine. Primjerice, on je opisivao ustaničku, komitsku i drugu akciju komandira Dušana Stankova Vukovića iz Bjelica, te poručnika i komitskog vojvodu Todora Vučetina Dulovića,  Radojicu Orovića, kapetana Draga Prelevića, potporučnika Milovana Matijeva Bulatovića, komitskog vojvodu Radoša Punišinog Bulatovića i njegovog brata Draga Punišinog Bulatovića[1]. On pominje i, kako kaže, „glasovite odmetnike“, odnosno, ustanike i komite Milutina-Muja  Bašovića i Petra Zvicera[2], ali o njima, njihovoj borbi i sudbinama ništa konkretno ne veli.

Đilas je brojne zelenaške komite, njihov život i stradanje opisao, u prvom redu, u djelu  „Besudna zemlja“ i u romanu „Svetovi i mostovi“. Đilasov pogled na njih je kako književni pogled jednog pisca, tako i svjedočanstvo koje, u određenoj mjeri, može poslužiti kao istorijski izvor ali istorografska literatura ili istorijska beletristika.

Milovan Đilas je pisao  (u vrijeme kad je bio ubijeđeni komunista i kada je to prestao biti i postao disident), u svojim političkim tekstovima i književnim djelima, o zelenaškom ustaničkom i komitskom državotovornom političkom  i ideološkom pokretu. Činio je to kao ideološki i politički protivnik zelenaša i kao sin ranijeg oficira crnogorske vojske Nikole Đilasa, kasnijeg kapetana u vojsci KSHS, koji se isticao u unitarističko-unionističkoj politici poslije 1918. godine i koji je učestvovao u nekoliko oružanih poduhvata protivu zelenaša, kao i u gušenju ustanka u Rovcima 1920. godine.

Milovan Đilas je svoje viđenje fenomena crnogorskog zelenaškog pokreta, eksponirao i u vremenu kad je bio komunistički partijski ideolog, ratni zapovjednik u NOB (1941-1945) i poslijeratni državni funkcioner u Jugoslaviji, a i u doba kad je, odričući se svojih dotadašnjih stavova, postao komunistički disident, politički zatvorenik i liberarni mislilac.

Pitanje čina i načina tzv. „bezuslovnog ujedinjenja“ Crne Gore i Srbije, odnosno i zapravo, nasilne aneksije Crne Gore 1918. godine, te sazivanja, vijećanja i odlučivanja tzv. Podgoričke skupštine novembra 1918. godine, bilo je predmetom Đilasove analize i vrjednovanja. Naime, Đilas o sudbini Crne Gore nakon 1918. godine u KSHS/Kraljevini Jugoslaviji piše: “Nije samo 25 godina stare Jugoslavije pokazalo da je te­orija o jednoj naciji maska za proširenje i učvršćenje šačice veliko­srpskih bogataša. Sam početak ujedinjenja Crne Gore i Srbije, bi­la je velika prevara. Nekoliko intelektualaca – neki u iluzijama da rade veliku i plemenitu stvar, a neki direktno plaćeni i iznajmlje­ni u trenutku, kada su srpske trupe već čvrsto držale vlast u svojim rukama, pozvali su iz svakog sreza po nekoliko “provjerenih” pri­stalica, bez znanja i pitanja naroda i proglasili “Veliku podgorič­ku “narodnu skupstinu” koja je podastrla Aleksandru parče har­tije u kome je proglašen kraj nezavisnosti Crne Gore i bezuslovno prikijučenje Srbiji – Otada su se reakcionarni režimi u Crnoj Gori služili metodom zobnice i kamdžije – zobnicu za pojedine proda­ne bjelaško-zelenaške politikante, a kamdžiju za crnogorski na­rod“[3].

Za otpor u Crnoj Gori odlukama tzv. Podgoričke skupštinu iz 1918. godine Đilas veli: “U Crnoj Gori nije tada bilo sile koja bi organizovala i pove­la narod u borbu. Došlo je do spontanih seljačkih pokreta koje su pokušale da iskoriste reakcionarne, proitalijanske pristalice starog režima kralja Nikole, i koji je novi režim kralja Aleksandra posli­je tri-četiri godine, uspio da uguši pogromima, ubistvima i teskim robijama?“[4].

Tada Đilas, iz svog ideološkog rakursa, artikulišući zvanični partijski stav, karakteriše crnogorske zelenaše, konfederaliste, suvereniste, kao i njihove protivnike bjelaše. Za crnogorske zelenaše tvrdi da su ih činile one snage “koje su htjele bilo da ga odvoje (crnogorski narod) od Srba” (bivši zelenaši, separatisti, fe­deralisti)“[5], a za bjelaše navodi da su crngorski narod htjele da „liše njegove posebne nacionalnosti (bivši bje­laši, uiedinjaši, demokrati raznih boja)“[6]. Potom tvrdi da su tokom dugog svjetskog rata na južnoslovenskim prostorima bjelaši i zelenaši bili kolaboranti okupacionih vlasti sila Osovine. U tom smislu Đilas navodi: „Saradnja i jednih i drugih sa okupatorom bila je najdrastičniji izraz protivnarodnih namjera i postupaka i ubijedila je jače od ičega Crnogorski narod u reakcio­narne namjere i bjelaša i zelenaša“.[7] Kasnije će Đilas promijeniti stav, pa će promišljati i elaborirati te fenomene i procese na nešto drugačiji način, kao i crnogorsko nacionalno pitanje.

Njegove, nerijetko, nepravedne i problematične ocjene o zelenašima su u brojnim slučajevima etiketirajuće, diskvalifikatorske, pristrasne, počesto netačne, ali i ideološki i politički jako obojene, jer ih je on smatrao svojim idejnim i političkim protivnicima i izbornim konkurentima KPJ u međuratnom periodu, kojoj je Đilas pripadao, kao i protivnicima u ratu 1941-1945.

Komitski, ustanički, gerilski zelenaški pokret,- koji je nekoliko godina bio vojno krilo crnogorskog Dvora kralja Nikole i Vlada u egzilu na čijem su se čelu od 1919. do 1922. godine nalazili Jovan Simonov Plamenac[8] i divizijar Milutin Mijajilov Vučinić, a koji je, potom, djelovao, uz moralno-političku podršku razasutih djelova crnogorske emigracije, iako su prestali institucionalno egzistirati crnogorski Dvor i Vlade u izbjeglištvu, – bio je predmet interesovanja Milovana Đilasa.

Crnogorski zelenaški suverenistički državotovrni i emancipatorski pokret oružanog gerilskog karaktera nakon Božićnog ustanka 1919. godine djelovao je pod programskim, ideološkim, organizacionim i institucionalnim egidom crnogorske Vlade u egzilu predvođene Jovanom S. Plamencem.

U djelu „Besudna zemlja“ Milovan Đilas konsiderira i ocjenjuje zelenaški pokret i njegovu vojno-političku prirodu, opisuje nosioce, protagoniste, epilog i sudbinu brojnih komitskih komandata i četovođa. Za zelenaše tvrdi da su bili protivnici „ujedinjenja“ i načina „ujedinjenja“ sprovedenog 1918. godine, tvrdeći da „nijesu bili jedinstveni: bilo je pristalica kralja Nikole, to jest onih koji su priželjkivali samostalnu Crnu Goru; bilo je, pak, onih kojima se nije dopadao način način na koji je izvršeno Ujedinjenje-kao okupacijom, a bilo je jednostavno mnogo nezadovoljnih seljaka“[9]. Za crnogorske nezadovoljnike, nakon stvaranja KSHS 1918. godine, Đilas tvrdi: „Svi su oni bili protivnici nove vlasti, koja se za njih nije razlikovala mnogo od okupatorske, sem što je bila dovitljivija i žešća, jer od naše krvi i jezika“[10].

Za čin „ujedinjenja“ obavljen koncem 1918. godine, Đilas navodi da je učinjen voljom Beograda i njene vojne sile. U tom smislu zapaža: „Iza ujedinjenja stajao je Beograd i srbijanska sila“[11]. Za pristalice „bezuslovnog ujedinjenja“, odonosno, aneksije Crne Gore Srbiji, bjelaše, „ujedinjaše“ Đilas navodi da ih je narod u Crnoj Gori „prozvao palikućama“[12], što je istorijska činjenica, s obzirom da su bjelaši, regrutovani u kontrakomitske čete i „omladinske organizacije“ u zajednici sa srpskom vojskom i žandarmerijom od 1919. do 1921. godine popalili 6.000 crnogorskih domova[13] i terorisali crnogorski narod. Za protivnike bjelaša i politike njihovih beogradskih mentora, za crnogorske zelenaše Đilas kaže da su „pristaše nezavisnosti Crne Gore i kralja Nikole“[14], što je, takođe, povijesna činjenica.

Đilas pominje i emigrantsko vojno stjecište crnogorskih zelenaša, italijanski grad Gaetu, đe je bila smještena crnogorska vojska u Italiji (1919-1921), pod egidom crnogorske nejske i rimske Vlade i dvora kralja Nikole. U tom smislu Đilas konstatuje: „Gajeta je bila centar crnogorskih izbjeglica, okupljenih oko pristalica kralja Nikole“[15], pa dodaje da su u Gajeti bili stacionirani oni „koji su bili za Crnu Goru kao samostalnu državu[16]“

Đilasova književna priča, s obzirom na njen karakter i prirodu, na njenog tvorca i njenu sadržinu je, s jedne strane romansirani istoriografski osvrt i svjedočanstvo o ljudima i događajima jednog vremena, a, s druge strane, ona se s razlogom može kontekstuirati u okvir kako istoriografske literature, tako i u određenim skučajevima i istorijskih izvora, odnosno, svjedočanstva o prošloj stvarnosti Crne Gore jednog doba. Znači, Đilasovu priču, sa stanovišta istorijske metodologije možemo koristiti kao istoriografsku literaturu i kao različite vrste istorijskih izvora, saopštenih u literarnoj formi, što, recimo, možemo reći i za brojna djela drugih književnika, u prvom redu Mihaila Lalića.

Brojni Đilasovi zapisi su komplementarni i kompatibilni istorijskim činjenicama koje govore o ovom pitanju[17]. Mogu se pratiti u objavljenoj i neobjavljenoj, a istraženoj i dostupnoj arhivskoj građi. Neki su, dakako, problematični i podložni diskusiji i osporavanjima.

Naravno, Đilasova priča o navedenome nalazi se u auri, u kojoj postoje i određene proizvoljnosti, nedorečenosti, predrasude, zablude. No, bilo kako bilo, Đilasova priča je važna u onoj mjeri ukoliko se ona može provjeriti u istorijskim izvorima koji o njoj i njenim protagonistima govore. Za mnoge ličnosti i njihove sudbine o kojima piše Đilas, postoje brojni primarni i drugi istorijski izvori, domaći i strani, različiti po porijeklu i vrsti, koji potvrđuju ili dopunjuju, ali u nekim slučajevima problematizuju ili osporavaju Đilasovu priču. Takođe, u Đilasovoj literaturi ugrađeno je mnogo od onoga što je istorijska nauka utvrdila kao istorijske činjenice u pogledu zelenaškog otpora nasilnoj aneksiji Crne Gore sprovedenoj 1918. godine pod firmom „ujedinjenja“ sa Srbijom i o surovim postupcima organa vlasti u slamanju tog otpora narodnih masa iz oružanog i političkog pokreta za pravo, čast i slobodu Crne Gore od 1919. do 1929. godine.

Đilas  u svom djelu „Besudna zemlja“ govori o sistemu mučenja pomoću „mačaka“ i o drugim vrstama zvjerstava nad Crnogorcima i Crnogorkama, prilikom rovačkog crnogorskog zelenaškog ustanka 1919-1920. godine i otpora vlastima i trupama KSHS. Naime, saobrazno, koherentno istorijskim činjenicama, Đilas konstatuje: „Kod Rovčana, naviknutih na slobodu, prevladale su pristaše kralja Nikole i samostalnosti Crne Gore. Oni su ustrojili vlast za sebe, koja se nije pokoravala novoj vlasti, onoj u srezu“[18], pa dodaje: „Sa svih strana su vojska, žandarmerija i Narodna garda udarili na malo i nepokorno pleme, zatvoreno u gudurama. Ono se našlo usamljeno, nenaoružano, razjedinjeno, pred silom kakvu nije poznalo u prošlosti. Artiljerija je kao vježbajući se, rušila seljačke pušnjače i razgonila narod i stoku po šumama i urvinama“[19].

Potom on ističe: „S Rovčanima je postupljeno i surovo i uvredljivo. Kuće su im popaljene, popljačkani su i premlaćeni nasumce. Ženama su zavezivali u suknje mačke, pa ove šibali štapovima. Starce su jahali i bili ih i gonili da ih prenose preko rijeke. Na djevojke su nasrtali. Imanje i čast i prošlost-sve rovačko bilo je zgaženo“[20].

Elem, ovaj Đilasov iskaz je utvrđena i provjerljiva istorijska činjenica i ona ilustruje kako su crnogorski nacionalni i državotvorni emancipatorski ustanički pokret slamali u Rovcima srpska vojska, žandarmerija i bjelaši i kako su mučili i ponižavali narod crnogorski na tome području, iz političkih i ideoloških razloga.

Rovčani, kao i Moračani, su pružili žestok otpor velikosrpskom (srbijanskom) ugnjetaču, boreći se i žrtvujući herojski ZA PRAVO, ČAST I SLOBODU CRNE uvijek kroz istoriju, a nadasve i u  ustaničkom narodnom pokretu od 1919-1929. godine u Crnoj Gori protiv osvajača i okupatora.

[1] Vidi o tome detaljno: Milovan Đilas, „Svetovi i mostovi“, I i II, Matica Srpska, Novi Sad, 1997.

[2] Milovan Đilas, „Besudna zemlja“, Beograd, 2005. str. 116.

[3] Vidi: Milovan Đilas, “O crnogorskom nacionalnom pitanju“, „Borba“, 1. maj 1945; Milovan Đilas, „Članci 1941-1946“, Beograd, 1947, str. 212-225.

[4] Ibidem

[5] Ibidem

[6] Ibidem

[7] Ibidem

[8] Jovan S. Plamenac, predsjednik Vlade Kraljevine Crne Gore u izgnanstvu (1919-1921) je definisao zelenaški ideološko-politički program na osnovu kojeg je poveden oružani ustanak 1919. godine. Njegovu okosnicu izrazio je i u pismu komandiru Petru Gvozdenoviću od 18 (31) decembra 1918. godine na sljedeći način: „Naša je deviza: Vaspostava Crne Gore sa svim njenim suverenim atributima pa sljedstveno tome i narodno samoopredjeljenje prema postojećem crnogorskom ustavu i parlamentarnim principima“, Dnevnik Krsta Popovića (u privatnom posjedu»; Dr Dimo Vujović, “Podgorička skupština”, Zagreb, 1989, str. 171; dr Dragoljub R. Živojinović, „Italija i Crna Gora 1914-1925“, Beograd, 1998. str. 307. [8]»U januaru 1919. Dolazi u Pariz Jovan Plamenac, vođa ustaške partije (misli se na ustaničku partiju-pokret ustanički-prim.N.A), koja se borila za samostalnost Crne Gore i povratak njenog Kralja u zemlju. Sa Jovanom prebjega je viši broj Crnogoraca u Italiju, đe im je Italija odredila za prebivanje (stanovanje) Gaetu i Formiju«.  Ilija F. Jovanović-Bjeloš, „Na dvoru kralja Nikole-uspomene iz mog života“, Cetinje, 1998. str. 148.

[9] Milovan Đilas, „Besudna zemlja“, Beograd, 2005. str. 114.

[10] Ibidem.

[11] Ibidem, str. 203.

[12] Ibidem.

[13] Vidi o tome: Pantelija Jovović, „Crnogorski političari-portreti“, Beograd, 1924. tvrdi da je u „Crnoj Gori do 1921. godine popaljeno 5.000 crnogorskih kuća“. Tom cifrom zapaljenih crnogorskih domova operiše i crnogorska Vlada u egzilu, s tim što u pojedinim dokumentima ističe da broj zapaljenih crnogorskih kuća dostiže cifru do 6.000. Viđeti o tome: „Uloga Francuske u nasilnoj aneksiji Crne Gore“, zvanično izdanje Ministarstva spoljnih poslova Kraljevine Crne Gore, pariz, 1921. Profesor dr Đulio Vinoli u knjizi „Italijansko-crnogorski slučaj“, Đenova, 2002 piše i ovo: „U toku srpske represije nakon 1918. godine ubijene su hiljade komita i drugih crnogorskih građana“. Dr Đulio Vinjoli u navedenoj studiji eksplicira da su ustanak u Crnoj Gori poveli ljudi „na čelu sa oficirima odanim kralju Nikoli i Vladi u egzilu, prije svega Krstom Popovićem, koji su pokušavali da se suprotstave aneksiji objavljenoj na podgoričkoj skupštini, afirmišući slobodu Crne Gore da sama odlučuje o svojoj sudbini. Ustanak su Srbi ugušili u krvi, a u Crnu Goru je uveden policijski režim sa specifičnim „antiustaničkim propisima“, koji je trajao do oko 1925-1928. U toku ovog perioda represije poginulo je, na ovaj ili onaj način-bilo u vatrenim obračunima ili od smrtne kazne koju je izricao Vojni sud-prema podacima koje je dvadesetih godina objavio crnogorski federalistički pokret-nekoliko hiljada ljudi“.

[14] Milovan Đilas, c.d., str.120.

[15] Ibidem, str. 188

[16] Ibidem.

[17] Dr Jožef Bajza, “Crnogorsko pitanje“, III izdanje, Podgorica, 2001. str. 44 konstatuje i ovo: “Od srpske okupacije svaka deseta crnogorska kuća je pretvorena u zatvor. Hiljadu srpskih žandarma je tu kontrolisalo hiljade Crnogoraca“.

[18] Milovan Đilas, „Besudna zemlja“ (izdanje na engleskom jeziku, USA, 1958, izdanje na srpskom, Beograd, 1995. Str. 118.

[19] Ibidem, str. 118-119.

[20] Ibidem, str. 119.