Gotovo svi savremeni veliki ekonomisti (Stiglic, Tirol, Krugman, Rodrik, Piketi, Milanović i drugi) duže vrijeme upozoravaju svijet na neodrživost (do)sadašnjeg modela razvoja i na nužnost prelaska na održivi razvojni model. Danas, zbog aktuelne globalne situacije više nego prije.

Džozef Stiglic (američki ekonomista - nobelovac) konstatuje (Slobodan pad, Velika podela, Evro) da je “neoliberalni eksperiment doživio spektakularni fijasko” sa katastrofalnim posledicama. On se pita: kakav je tip ekonomskog sistema najpovoljniji za ekonomsko blagostanje? U nedavno objavljenom autorskom tekstu (Nakon neoliberalizma) Stiglic zagovara koncept “progresivnog kapitalizma”, zasnovanog na četiri proriteta. Prvi prioritet je ponovno uspostavljanje ravnoteže između tržišta, države i civilnog društva. Vlade su dužne, po Stiglicu, da oblikuju i ograničavaju tržišta putem regulacije, prije svega životne sredine, zdravstva, bezbjednosti i drugih vrsta regulacije. Posao vlade, po njemu, je da radi ono što tržište ne može ili neće, kao što je aktivno investiranje u nauku, tehnologiju, obrazovanje i zdravlje ljudi.

Drugi prioritet, po Stiglicu, je prepoznavanje da je “bogatstvo nacija” rezultat naučnog istraživanja i društvene organizacije, zasnovane na vladavini prava, podvrgnutoj demokratskim provjerama. 

Treći prioritet je suočavanje sa sve većom koncentracijom tržišne moći. Dominantne kompanije manipulišu tržištem na štetu svih drugih. Povećanje tržišne moći korporacija u kombinaciji sa padom pogodbene moći radnika jasno govori o rastu nejednakosti u društvu i drugim posledicama. 

Četvrta ključna stavka na proresivnoj agendi, po Stiglicu, jeste raskidanje veze između ekonomske moći i političkog uticaja. Ekonomska moć i politički uticaj se, naime, međusobno osnažuju i održavaju, naročito tamo gdje bogati pojedinci i korporacije ulažu u političke elite bez ograničenja. Stiglic predlaže, zbog svega toga, sveobuhvatnu agendu u naprijed skiciranim okvirima, uz napomenu da se iz globalne krize može izaći globalnim mjerama, uz konsensus, obaveznost i odgovornost svih subjekata na međunarodnoj sceni. Na taj način progresivni kapitalizam nije, po Stiglicu, oksimoron. Prije je “najizvodljivija i najživopisnija alternativa ideologiji koja očito nije uspjela” – zaključuje Stiglic. Kao takva, ona predstavlja najbolju priliku da izbjegnemo ozbiljne ekonomske i političke probleme pred kojima se svijet danas nalazi.

Žan Tirol (francuski ekonomista - nobelovac) postavlja pitanja (Ekonomija za opšte dobro): gdje je nestala težnja ka opštem dobru i na koji način ekonomija može doprinijeti njenom postizanju? Opšte dobro, po Tirolu, je višedimenzionalni pojam koji uključuje uvažavanje demokratije, jednakosti, životne sredine, zaposlenosti, kupovne moći, privatnog života. Potom, moralnih vrednosti, religije, kulture, duhovnosti. Pri tom se treba čuvati krajnosti: ne smijemo iz tržišnog fundamentalizma preći u državni totalitarizam. Kao što se ne smije lično dobro ostvarivati na uštrb opšteg dobra, ne smije se isto tako ni opšte dobro ostvarivati na račun ličnog dobra. Zbog toga Tirol prihvata geslo: da – tržišnoj privredi, ne – tržišnom društvu! Država i tržište, po Tirolu, treba da se međusobno dopunjuju. Država ima potrebu za regulacijom, a tržište za konkurencijom. Nova uloga države jeste “da odredi pravila igre i interveniše kako bi ublažila nesavršenost tržišta, a ne da zamijeni tržište.” Tirol navodi primjere pogrešne industrijske politike države. Zbog toga je nužna reforma države, kako bi bila sposobna da preuzme novu ulogu u društvu, u funkciji opšte dobrobiti. U traganju za činiocima koji bi trebalo da pomire, koliko god je to moguće, lične i zajedničke interese, Tirol predlaže uspostavljanje adekvatnih i jakih institucija društva. U odgovoru na drugo pitanje Tirol smatra da ekonomija može (i treba) da sprovodi istraživanja opšte dobrobiti i to na dva načina: prvo da otvori raspravu o ciljevima opšte dobrobiti, i da razvije alatke kojim bi se koncept ostvario i realizovao. Tirol poručuje da savremena država mora imati finansijska sredstva da “održava sistem socijalne zaštite”. To se može postići ako se reformiše (racionalizuje) javni sektor i time se smanje troškovi bez remećenja njihove funkcionalnosti (trošiti manje, a smislenije).

Po pitanju klimatskih prijetnji, tj. globalnog zagrijevanja i Stiglic i Tirol su jasni i  nedvosmisleni: učiniti ekonomske aktere odgovornim. Ekonomski akteri moraju, naime, da se prisile na internalizaciju negativnih eksternalija, njihovih emisija ugljen – dioksida, što je ustvari načelo: zagađivač plaća! Što se tiče zagađenja njihova preporuka glasi: oporezivanje zagađivača! Ekološki imperativ može se ispoštovati samo ako se ispoštuje i ovaj ekonomski. S tim u vezi veoma je važno da se države vrate pregovorima o ovom planetarnom gorućem i egzistencijalnom problemu – na pravi kolosjek. Istraživanje grupe međunarodnih naučnika pokazuje, naime, da je trenutna stopa zagrijevanja na Zemlji viša od bilo koje pretpostavljene u poslednjih dvije hiljade godina. Riječ je o presedanu u klimatskoj istoriji Zemlje. Aktuelni period, tvrde stručnjaci, znatno premašuje prirodnu varijabilnost. Uzrok je antropocen. Pored globalnog zagrijevanja izazvanog sagorijevanjem fosilnih goriva, drugi ekološki izazovi antropocena odnosne se na početak testiranja atomske bombe i eksploatacije nuklearne energije, a samim tim i problem radioaktivnog otpada, odnosno početak masovne proizvodnje i upotrebe plastike u potrošačkom društvu.

I umjesto da prihvatimo ovu opominjuću činjenicu i urazumimo se, mi smo (čovjek, ljudi) prouzrokovali razarajuće požare, kao npr. u Amazoniji, gdje šume čine oko 20 odsto ukupne proizvodnje kiseonika na planeti (“Tragedija zajedničkog dobra”).

Slično misle i Toma Piketi (Kapital u 21. veku) i Branko Milanović (Globalna nejednakost). Svjetska banka je procijenila da je prije pandemije 632 miliona ljudi živjelo sa manje od 1,9 dolara dnevno. Zbog ekonomskih posledica pandemije taj broj će biti uvećan za još 60 miliona ljudi. To je “dijagnoza” Svjetske banke za “ekstremno siromaštvo” u svijetu.  Inače, od 1998. (i ondašnje finansijske krize u Aziji) ekspresno raste broj globalne sirotinje.

Svi su oni saglasni da se ekonomiji mora vratiti moralna dimenzija, koja podrazumijeva odgovornost za opšte dobro. Nova ekonomija treba da insistira na neophodnosti usklađivanja ličnih interesa sa kolektivnim ciljevima. “Vrlina sebičnosti” (Ajn Rend) i “sloboda izbora” (Milton Fridman) su, očito, zloupotrijebljeni.  Potrebna nam je nova paradigma razvoja.

Ako ne budemo i dalje poštovali ovu elementarnu logiku prijeti nam sudbina “Titanika”, sa nesagledivim posledicama, na šta upozorava i ova aktuelna globalna pandemija koronavirusa (covid 19), ali i prirodne katastrofe, koje svi dijelimo danas u suočavanju sa zagađenjem vazduha, topljenjen glečera, dugim sušama, intenzivnim požarima, čestim poplavama i slično.

Neprihvatanje ovakvih i sličnih ideja pametnih, mudrih i učenih ljudi vodi ekonomsku politiku (i na nacionalnom i na globalnom nivou) u sindrom “slijepog putnika” (Tirol) ili “pijanog vozača” (Stiglic). Ekonomske politike, koje kreiraju i sprovode političari, moraju biti utemeljene što je više moguće na nauci, a sve manje pod uticajem brzih odluka kratkoročnih dobiti. 

Prof. dr Radovan Pejanović je nekadašnji rektor Univerziteta u Novom Sadu, te počasni predsjednik Naučnog drušva agrarnih ekonomista Balkana. Na kraju intervjua sa Pejanovićem, Granom Škatrićem i Jelenom Ješić, akademik Pejanović je istako, ne pominjući imena, da je ponosan na svoje mlađe kolege, njegove bivše studente iz Crne Gore, od kojih su neki danas među prvacima crnogorkog društva i politike! Sa puno topline u glasu je iskazao ponos na svoje porijeklo: Pejanovića koji dolaze sa Durmitora u Vojvodinu po Drugom svjetskom ratu, te jednako na svoju ujčevinu i uticaje koje su na njega imali njegovi ujaci, Vidoje i Drgaoje Žarković. 

Od strane 535 kolega učesnika GEA konferencije, a koji su glasali putem mail-a iz 38 zemalja, jedan od referata (Challenges of non-sustainable development) tima predvođenog od strane profesora Pejanovića, a izlagan od strane Dr Jelene Ješić, proglašen je za Najbolje izlaganje mladih naučnika koji obećavaju (www.gea.ucg.ac.me).

N.K.