Piše: Ilija Despotović

Poslije bitke na Carevom Lazu, početkom 18. vijeka bilo je  manjih ili ozbiljnijih crnogorsko-turskih sukoba. Ipak, i kraj 18. vijeka  obilježen je većim bitkama-na Martinićima i Krusima.Prva se dogodila u ljeto 1796. Godine, a  druga u ranu jesen iste godine. Obje bitke su  bile veličanstvene i završene su pobjedom Crnogoraca, a  u vezi sa njima ostvareni su prvi značajniji  politički koraci ka nacionalnom i državnom ujedinjenju Crne Gore i  Crnogoraca.U samoj pripremi za te bitke, Vladika Petar Prvi Petrović je uspio da posebnom zakletvom, takozvanom Stegom, ujedini Crnogorce radi zajedničkog otpora Osmanlijama. Do tada sukobi sa Turcima su više bili u okvirima plemena. Sada Crnogorci ne brane samo svoje pleme, već  i druge sunarodnike, brane svoj državni prostor.

Ove bitke bi se  mogle objediniti  u jednu, jer su vremenski veoma blizu, ali po njihovom vojničkom poduhvatu i značaju to su dva  posebna boja sa Turcima. Bici na Martinićima predhodila je pobuna Bjelopavlića i Pipera  protiv skadarskog paše Mahmuda Bušatlije. On je  bio poznat po veoma agresivnoj politici prema Crnoj Gori. Protiv nje je preduzeo pohod još 1785. godine  i uspio je u tome. Ušao je i na Cetinje, ali se nakon nekoliko dana vratio u Skadar.  Desetak godina kasnije  ponovo je  krenuo na Crnu Goru, prema nekim podacima , sa  17 000 vojnika. Cilj mu je bio, prije svega, da kazni Bjelopavliće i Pipere. Vladika Petar Prvi  je, kad je saznao za pokrete turskih trupa, i sam krenuo u Bjelopavliće, na čelu nešto više od tri hiljade boraca.  Do odlučujućeg boja između Crnogoraca i Turaka došlo je u selu Martinići, 11. Jula 1796. godine. Crnogorci su iz te bitke izašli kao pobjednici. Ranili su i samog pašu.

Prije bitke, vladika Petar Prvi, u ovoj bici vojni  zapovjednik,  održao je govor Crnogorcima, poručivši im da  za „svetu borbu“ nemaju  druge nagrade do  odbrane „slobode i milog otačastva“.

Kivan na Crnogorce, i zbog svog odnosa prema njima, a posebno zbog poraza na Martinićima,  Mahmud paša Bušatlija nije htio da dugo čeka na  novi udar na Crnu Goru. Vijesti  o pripremama paše za napad stigle su na Cetinje već u avgustu  1796. godine. I, naravno, Crnogorci se  ponovo spremaju za bitku. A ona se odigrala, po starom kalendaru,  u prvoj polovini septembra u selu Kruse, između Podgorice i Cetinja.  Na čelu  Crnogoraca opet je vladika Petar Prvi. On je  svoju  vojsku  poveo u juriš na Turke, u ranu zoru, nakon čega je, prema zapisima, nastala strašna sječa Osmanlija. Crnogorci su probili turski front  i  neprijatelju se našli iza  leđa, što je bila povoljna okolnost za  žestok napad. U bici je ubijen i sam Mahmud paša Bušatlija. Turke je tada zahvatila panika i počeli su bježati . Oko  četiri hiljade Crnogoraca  savladalo je  oko 23 000 Turaka. Prema zapisima,  na  bojištu je ostalo 8 500 Turaka, a od Crnogoraca 132  su poginula. Preostali Turci su prognani na lijevu  obalu Morače i tako je završena  bitka na Krusima, koja je trajala  četiri sata.

Pobjede na  Martinićima i Krusima ne samo što su bile vojnički trijumf nad Osmanlijama, nego su imale i ogroman politički značaj. Crnogorci su se uvjerili u snagu zajedništva, u potrebu  jačanja unutrašnjeg nacionalnog jedinstva, a Crna Gora je potvrdila svoju nezavisnost prema moćnom turskom carstvu. Ovim pobjedama započeo je proces teritorijalniog širenja Crne Gore, odnosno, proces povratka teritorija u državni okvir iz vremena prije  dolaska Turaka.Poslije Bjelopavlića i Pipera, Crna Gora će do 1820. Godine povratiti i Rovca i Moraču.

Nakon pobjeda na Martinićima i Krusima, znatno je ojačala i spoljno-politička pozicija Crne Gore. Vladika Petar Prvi pojačava  diplomatsku ofanzivu , prije svega, prema Rusiji,nastojeći da dobije njeno pokroviteljstvo nad Crnom Gorom. Petar Prvi, svakako, u novom vojno-političkom kontekstu, počinje da intenzivnije radi i na uspostavljanju organa državne vlasti. Zahvaljujući  i finansijskoj pomoći Rusije, vladika Petar  je  mogao sada i da plaća  činovnike , a to mu je olakšalo formiranje i doprnijelo jačanju centralne vlasti.  Stvaraju se  organi koji prvi put imaju neplemenski karakter. Pod sam kraj 18. vijeka, tačnije 1798. godine,  donsen je Zakonik opšti crnogorski, koji je dopunjen 1803. godine. Tako je udaren temelj  modernom pravnom sistemu u Crnoj Gori.