U fokusu

Goran Sekulović

Sekularizam i postsekularizam

Jul 17, 2025 1 Komentara

(15 riječi)

Pitanje odnosa države i religije je jedno od najvažnijih i još uvijek najprisutnijih tema u filozofiji, sociologiji i politikologiji, osobito u filozofiji i sociologiji religije. Ne postoji jedinstveni pogled ni teoretičara religije-naučnika-društvenih mislioca-filozofa-sociologa-politikologa, ali ni u političkoj stvarnosti i u društvenim pokretima i praksi na pitanja kao što su sekularizam/laicizam, odnos religije i države, postsekularizam… Jasne su, doduše, razlike između nekadašnjih vremena u prošlosti kada je religija igrala jako važnu ulogu u državnim i društvenim procesima i danas u savremenosti kada ona na mnogo drugačije načine i iz pomoć palate različitih metoda, ipak, i dalje uspijeva da znatno utiče na javni život. Naravno, razlike su znatne i u odnosu na društvene prilike u različitim zemljama – s obzirom na njihove istorijske, kulturne, političke, vjerske i mnoge druge aspekte i tradicije.

Ne može se sa sigurnošću reći čak ni to kada je proces sekularizacije ne samo započeo, već ni da li je uopšte ikada i postojao kao jedan zaseban, čvrst i koherentan pravac i sistem istorijskog djelovanja i efektuiranja. Da li je formalno odvajanje države od religije samo po sebi cilj i da li je to dovoljan zapravo cilj da bi se uspostavila prava ‘’prirodna’’ ravnoteža između religije i države, ili je po srijedi samo jedna od stepenica modernosti koja u sebi krije zamke pomoću kojih se religija upliće na još mnogo različitih načina u javni život državnih i društvenih tokova jedne zemlje?

Termin "sekularizam" prvi put je koristio književnik Džordž Džejkob Holiok 1851. godine. Iako je termin bio nov, opšti pojmovi na kojoj je zasnovan postojali su tokom čitave istorije. Holiok je izumeo pojam sekularizma kako bi opisao svoje stavove o promovisanju društvenog poretka odvojenog od religije, bez aktivnog odbacivanja ili kritikovanja vjerskih učenja. Sam agnostik, Holiok je tvrdio da "sekularizam nije argument protiv hrišćanstva, on je nezavisan od toga, ne dovodi u pitanje pretenzije hrišćanstva. Sekularno znanje očigledno je takvo znanje koje se zasniva u ovom životu, a koje se odnosi na ponašanje ovog života, na dobrobit ovog života i može biti testirano iskustvom ovog života.

Kada je riječ o gipkosti i višeznačnosti pojma sekularizacije, neki teoretičari kao što je filozof Čarls Tejlor dovodi u pitanje pojam sekularizacije predlažući doba mobilizacije od 1800. do 1960. godine, kada se religija razvijala i regrutovala ljude u velikim razmerama. Novi oblici religije organizovali su i inspirisali intenzivnu lojalnost među ljudima, a crkve su igrale centralnu ulogu u životima ljudi. U Francuskoj je Crkva organizovala laike u nova tela (npr. Katolička akcija), dok su u anglofonom svetu denominacije poput metodista pomagale ljudima da se nose sa tržišnom ekonomijom.

Proučavaoci sekularizma u društvu i kulturi razdvajaju savremeni sekularizam na dvije vrste: tvrd i mekan sekularizam. Prema njima, "tvrdi sekularizam smatra religiozne propozicije epistemološki nelegitimnim, bez opravdanja niti osnove". Međutim, po mišljenju mekog sekularizma, "postizanje apsolutne istine je nemoguće i stoga bi skepticizam i tolerancija trebalo da budu princip i preovlađujuće vrijednosti u raspravi o nauci i religiji."

U zavisnosti od toga da li se radi o tvrdom ili mekom sekularizmu, postoji i lepeza odnosa prema pitanju da li težiti isključivanju religije iz javne sfere. Neki teoretičari tvrde da je religija izvor nasilja i stoga zaključuju da religija i politika treba da budu strogo odvojene. Drugi mislioci su manje isključivi i više tolerantni prema ulozi religije u javnosti. Neki koji su zagovarali sekularizam kasnije su ga odbacili kao nepotpuno i pogrešno učenje. Žak Derida priznaje da je religija opasna, ali da je ipak neophodan resurs za političku refleksiju. Ostaje činjenica da religija ostaje uticajna nakon sekularizacije. Vjerovatno je to tako i zahvaljujući, između ostalog, i tome da su vjerske tradicije u svijetu voma raznovrsne i polivalentne.   

U Crnoj Gori se osobito sa pitanjem odnosa religije i države suočavamo nakon 2020.g. kada su na parlamentarnim izborima pobijedile političke snage koje se suštinski i faktički zalažu za visok stepen učešća jedne određene vjerske grupacije – Srpske pravoslavne crkve u javni život, državnu upravu i administraciju, te u cjelokupni kulturni i stvaralački život društva. Uostalom, upravo te klerikalne i klerofašističke snage iz te vjerske grupacije su presudno i uticale na većinski izbor građana na parlamentarnim izborima 2020.g. – prevashodno putem organizovanja tzv. litija’’ kao ‘’vjerskih’’, odnosno političkih i građanskih protesta uperenih protiv namjere bivše DPS vlasti da donese zakon kojim bi se regulisao položaj pravoslavnih crkava prije svega u državi Crnoj Gori, dakle misli se na Srpsku pravoslavnu crkvu i Crnogorsku pravoslavnu crkvu koja je kao državotvorna i autokefalna  crkva predvodila crnogorsku državu i crnogorsko društvo kroz više vijekova, baštineći sve najznačajnije vrijednosti Crnogoraca kao državotvorne nacije: slobodu, nezavisnost, mir, toleranciju, čojstvo, dobročinstvo, sve temeljne moralne i etičke kategorije, sveukupni filozofski svjetonazor… I to ne kao teokratska država, iako joj je na čelu bio duhovni gospodar, odnosno Mitropolit Crnogorske pravoslavne crkve. No, bivše DPS-ovske vlasti su se pokazale nedoraslim i nesposobnim za mnoge aspekte ovih složenih istorijskih i savremenih kretanja po pitanju odnosa države i vjere, budući da ne samo da nijesu pratile trendove u ovoj sferi u savremenoj Evropi i svijetu, već nijesu uzimale u obzir ni najznačajnije osobine koje se tiču odnosa pravoslavnog većinskog stanovništva-građana-državljana Crne Gore prema religijskom pitanju uopšte i konkretno prema pravoslavnom vlastitom životnom pitanju i fenomenu, koji ima i istorijske i karakterološke i filozofske i moderne i savremene konsekvence. 

Religije, odnosno crkvene organizacije u savremeno doba, ne rijetko, u javnom diskursu i u obraćanju zainteresovanoj javnosti, napuštaju jednoznačno i direktno poimanje i pominjanje teizma, teističke pastve i vjere kao isključive ciljne grupe kojima su namijenjene njihove objave, već često posežu i dohvaćaju se termina i pojmova kao što je „duhovnost’’, ‘’kultura vjere’’ i slično, sve u cilju da se približe mogućoj, ne samo vjerskoj populaciji, već i ostalim grupama građanstva, prije svega u širem smislu laičkoj kulturnoj i etničko/nacionalnoj korpusnoj matici iz koje se inače većinski ili apsolutno stopostotno regrutuju sami vjernici kao članovi te konkretne crkvene organizacije. Tako se ‘’umanjuje’’ značaj pojmova i vrijednosnih sadržaja termina kao što je poglavito „organizovana religija“, odnosno preciznije rečeno, crkvena konkretna organizovana religija i zajednica kao javna institucija (za)dobija, u odnosu na dotadašnji, sada mnogo širi, značajniji, veći i uticajniji okvir i polje za svoje ne samo vjersko, već ukupno javno djelovanje, koje uključuje i društveno, pa čak i političko i državno situiranje i fokusiranje, sa elementima nimalo sporednim, već naprotiv onim vrlo bitnim koji utiču na ukupno pozicioniranje, a to znači i istorijsko, kulturno, prosvjetno-školsko i (anti)civilizacijsko jednog društva, jedne države i jedne zemlje.

Na prostoru Zapadnog Balkana vrlo je zapažena destruktivna uloga i uticaj Srpske pravoslavne crkve, osobito od ratova devedesetih godina XX-og vijeka pa do danas, udružen sa klerofašizmom, osobito prema Crnogorcima, i ‘’začinjen’’ sa istorijskim revizionizmom oko uloge kvislinških četničkih snaga kao nepobitnih slugu italijanskih i njemačkih okupatora u Drugom svjetskom ratu. Toliko ova (para)crkvena i (para)politička organizacija u svom zlom naumu i djelovanju ‘’ne patiše’’, da je ‘’zavrijedila’’ pažnju i potrebu da se i Evropska Unija njome pozabavi u posebnim tematskim osvrtima i zaključcima. Takvo antiustavno djelovanje Srpske crkve u Crnoj Gori je nastavak njenog ranijeg dugogodišnjeg djejstvovanja (ovaj pojam blizak vojnoj terminologiji i nije slučajan, jer već više decenija Srpska crkva je rovarila i destruisala kompletan društveni organizam Crne Gore, dakle, po svim ‘’šavovima’’: i istorijskim, i etničko-nacionalnim, i kulturnim, i naučnim, i medijskim, i obrazovnim, i jezičkim, i dakako ako ne i najviše u vjersko-crkveno-pravoslavnim... Na tim ‘’talasima’’ naraslo je i litijsko ‘’tijesto’’, a sve zahvaljujući u prvom redu katastrofalno vođenom politikom DPS-a i ostalih suverenističkih stranaka po mnogim, odnosno svim identitetskim pitanjima, ponajviše upravo oko pravoslavno-crkvenog aspekta, i pokušaja donošenja u najgorem mogućem trenutku ‘’odgovarajućeg’’ zakona o vjerskim orgnizacijama i nihovom djelovanju, tj. praktično odnosu države prema ovom najznačajnijem identitetskom pitanju za opstanak crnogorske suverene i međunarodno priznate države.

Znalo se već poodavno, odnosno već nekoliko decenija za kobni i tragični međuuticaj Srpske crkve i politike na našim prostorima. A to je i ‘’prirodno’’ s obzirom na vječnu isprepletanost svih državnih vlasti i svih vjerskih vođa kroz istoriju, s obzriom na trend jenjavanja sekularizma i postepene pojave postsekularističkog društva u Zapadnoj Evropi prije svega, i ne na kraju već zapravo na početku zbog dobro poznatog – odlično do sada u istoriji (u)poznatog krajnje negativnog i konfliktno-tragičnog odnosa i rezultata njegovog na temu efekata Srpske crkve u Drugom svjetskom ratu i u ratu devedesetih godina prošlog vijeka – ogromnog uticaja koji ima Srpska crkva na osnivanje, rad i djelovanje i na profilisanje istorijskih zadataka mnogih srpskih, prosrpskih i svesrpskih političkih stranaka na tlu prije svega Srbije, Crne Gore i Bosne i Hercegovine. No, sve ovo prijašnja DPS-ovska vlast nije mnogo marila i nije se time skoro uopšte bavila. Za to vrijeme i Srpska crkva i velikosrpske – jer zapravo o tome se i radi: neka, bilo koja, srpska politička partija nije problem, ali je problem svaka velikosrpska udružena sa imperijalizmom, asimilacijom i klerofašizmom, budući da negira osnovno pravo životnog postojanja Crnogoraca i na osnovu njihove državotvorne uloge i samog postojanja Crne Gore kao države, normalno i prirodno suverene! – partije su međusobno jačale i kompletirale svoje potencijale, svoje članstvo, svoj nevladin sektor u organizovanju kulturnih, vjerskih, u suštini političkih organizacija, svoju infrastrukturu i logistiku u svakom pogledu. Sasim je prirodno, osobito iz njihovog ugla gledanja!, da bilo koja velikosrpska politička partija umnogome duguje svoju moć političkog pozicioniranja upravo podršci koju dobija od Srpske crkve, kao što je i Srpska crkva u svom u suštini (para)vjerskom i (para)političkom djelovanju mnogo jača, uticajnija i bliža pastvi i vjerskoj i nacionalnoj grupaciji u kojoj djeluje, ako je ‘’usidrena’’ u što je većem broju političkih subjekata s kojima dijele iste svjetonazorske ‘’vrijednosti’’.    

Kada pogledamo određene pa čak  vrlo jake i važne, možda i magistralne, tokove i tendencije u modernoj i savremenoj Zapadnoj Evropi po pitanju odnosa države i vjerskih organizacija, na prvi pogled bi se moglo pomisliti i reći da je kao što je i kod njih, tako i kod nas crkva i vjernici (konkretno u Srpskoj crkvi ili Crkvi države Srbije) žele i kao takvi – dakle, kao vjernici, a ne samo kao laici i asptraktna politička bića i građani – da učestvuju u ne samo javnom, društvenom i kulturnom, već i u političkom životu zemlje. Slični – ali naravno ne i istovjetni, odnosno ne u istom pa čak ni u sličnom kulturnom, duhovnom, demokratskom i civilizacijskom ambijentu – procesi su već prisutni u zapadnoj Evropi u posljednjih trideset godina. U Crnoj Gori se danas to sve dovodi u vezu i sa pokušajem revidiranja istorije budući da je dobar dio klera, osobito onog na vrhu, bio involviran doista jako u kvislinškim redovima četničke vojske tokom Drugog svjetskog rata. Svim ovim procesima klerikalizacije crnogorskog društva, pokušaja uvođenja vjeronauke i slično, pogoduju procesi postsekularizacije koji su na djelu već više decenija u čitavoj Evropi prije svega.

U postsekularnom društvu, kome je, kaže čuveni njemački filozof Jirgen Habermas (za koga se smatra da je promijenio mišljenje u odnosu na sekularizam), svojstven opstanak religije, granica između države i crkve postaje nestabilna. Religiozni građani više se ne mogu zatvoriti u zabran privatnog. Oni žele da se njihova vjera vidi i u političkoj javnosti. Žele da učestvuju u političkim odlukama upravo kao vjernici, a ne samo kao apstraktni građani. Oni bi da vrijednostima svoje vjere, kao i socijalnom statusu zajednica kojima pripadaju, pridaju što veći politički uticaj. Mišljenje koje se vodi idealom tolerancije pokazalo se predusretljivim prema toj ponovo probuđenoj političkoj ambiciji religije. 

Postsekularna vjera postaje neobična i vrlo zanimljiva pojava u savremenom društvu. U postsekularnom društvu čovjek danas više ni ne mora vjerovati u boga da bi bio religiozan i pripadao vjerskoj zajednici. Kazati u nekakvoj anketi da se ne veruje u boga moglo bi sljedstveno tome zazvučati kao da se dovodi u pitanje sopstvena pripadnost narodu. Postsekularna vjera svima želi dobrodošlicu, pa i onima koji ne vjeruju u boga, naravno, dokle god se deklarišu kao pripadnici date vjerske zajednice shvaćene kao kulturne zajednice. Toliko o transcendentnoj vrijednosti religiozne vjere danas.

Bog je preživio ateizam tako što je postao inkarnacija onog antagonizma oko koga se društvo konstituisalo kao društvo. To mu je omogućilo reinkarnaciju koju danas doživljava, a ne, recimo, transcendentalni karakter njegove biti. Drugim riječima, religija za svoj opstanak treba da zahvali samo i isključivo svom političkom značaju.

Gotovo da nema boljeg primjera u savremenoj Evropi za ovu teorijsku tvrdnju od današnje Crne Gore i uloge, uticaja i moći koju u njoj i u rastakanju njenog suverenog nacionalnog, građanskog, političkog i državnog bića ima Srpska pravoslavna crkva! Upravo ova nepobitna činjenica – samo na izgled slična nekim tokovima vjerskog i društvenog pluralizma i organizovanja u savremenoj Zapadnoj Evropi, a u suštini potpuno daleko i strano svemu tome, jer ovđe kod nas ima sve oznake jednog predmodernog, nasilnog, imperijalnog i asimilatorskog krajnje primitivnog odnosa i praksisa! – bi trebalo da pośedoči i potrebi i argumentu i opravdanju da se crnogorsko pitanje mora internacionalizovati, jer se radi od Srpske crkve i njoj podređene političke klerofašističke strukture o brutalnom ataku i negiranju osnovnih ljudskih prava i sloboda Crnogorskog naroda, a samim tim i o faktičkom i bukvalno ‘’fizičkom’’ i identitetskom opstanku i postojanju Crne Gore kao suverene i međunarodno priznate države.