Piše: dr Čedomir Bogićević

Na Nikoljdanskoj crnogorskoj skupštini na Cetinju 06/19.12.1905. usvojen je Ustav za Knjaževinu Crnu Goru kao Oktroisani (darovani) akt crnogorskog suverena Knjaza Nikole I Petrovića. To je u crnogorskoj državno-pravnoj istoriji prvi pisani ustavni akt, u formalno-pravnom značenju, donijet pod pritiskom ruskog imperatorskog velikodržavlja. Ovaj Ustav, u pravno-političkom smislu bio je početak otvorene destrukcije i negacije crnogorske države i njene dinastije Petrović kroz ustavno-pravne mehanizme, kao vid otvorene deligitimizacije crnogorskog narodnog državnog bića, a sve pod vidom ustavnog parlamentarizma, što se obistinilo preko afera ,,bombaški proces” 1907. i ,,kolašinski proces” 1908., a završio  sramnom okupatorskom Podgoričkom skupštinom 1918. Taj Ustav je služio legalizovanom rušenju crnogorske države čija je povjest baštinila milenijum godina.

Prije darivanja ustava knjaz je zatražio konsultacije sa slavnim crnogorskim knjaževskim Velikim Sudom. Članovi Velikog suda crnogorskog na čelu sa dr Lazarom Tomanovićem i članovima Labudom Gojnićem, dr M. Dožićem, M. Šaulićem i R. Popovićem, koji su savjetovali crnogorskog knjaza u formi mišljenja, da pisani ustav nije potreban Crnoj Gori, da se sa tim zadocnilo, a da će njegovim donošenjem Crna Gora ostati bez države i dinastije: Kakav ustav!? Bože sačuvaj! Kome dođe na um ta misao? – zabilježio je dr L. Tomanović u svojim memoarskim zapisima 1921. Knjazu je saopšteno da Crna Gora ima ustav star hiljadu godina i da je potrebno samo da donese organski zakon o parlamentarnom radu u Skupštini, a da Crna Gora ima uređenu sveukupno privredno trgovačko upravno sudsko gradđansko i kazneno zakonodavstvo na najvišoj razini pravne kulture Evrope.

Crna Gora kroz političko-pravni kontinuitet prethodnih državnih oblika Duklje i Zete i sredine XV vijeka Crne Gore, imala je ustav u materijalno-pravnom značenju čiji je korpus u vijencu vijekova bio sačinjen od prvog zbornika cjelokupnog prava ustavnog i zakonskog značenja – codex methodes ili rationale, koji se pominje u ljetopisu Popa Dukljanina donijet početkom X vijeka i koji je u cjelosti uništen prilikom okupacije Crne Gore od strane Raške pod upravom velikog župana Simeona Nemanjića 1186. godine kad su u potpunosti uništeni svi materijalni spomenici i nematerijalna baština Duklje kao prve crnogorske države. U đerdanu tih pravnih spomenika u materijalnom smislu bili su inkorporirani: Povelje Balšića i Crnojevića kao pravni spomenici unutrašnjeg prava i njenih međunardno trgovačkih konvencija, a potom Zakonik Ivana Crnojevića iz 1482. poznat kao Zakonik Carski i Parrijaršijski, zatim moderna ustavno pravna proklamacija o jedinstvu Crnogorskih i Brdskih plemena, Zakonik Obšči Crnogorski i Brdski, Kontitucionalne reforme Petra II Petrovića Njegoša iz 1831., Zakonik Knjaza Danila Opšti Zemaljski Zakonik 1855, Opšti Imovinski Zakonik za Knjaževinu Crnu Goru 1888, velike državne ustavne reforme iz 1879 Državni savjet, Veliki sud i Ministarstvo, znamenite upravne i sudske reforme kroz sedam velikih zakonodavnih sistema iz 1902., kao i organski i drugi zakoni iz opšteg javnog života donijeti i proglašeni do 1905, te običajno pravo, odluke Senata i Državnog Savjeta i Sentencije Velikog Suda. To je bio đerdan crnogorskog ustava u materijalno pravnom značenju. On je bio najbliži autohtonom narodnom biću crnogorske slobodarske povjesnice crnogorskog naroda. Crna Gora je imala korpus organskih zakona u različitim društvenim sferama, koji predstavljaju ustave u datim oblastima.

 Ni danas jedna velika Engleska, odnosno Ujedinjeno Kraljevstvo, nema pisani ustav u formalno pravnom smislu. Njenu konstituciju čine akti od Magna Carta Libertatum 1215., Deklaracije, Konvencije, Zakoni… do današnjeg dana čime se održava unutrašnja dijalektika kretanja britanskog društva.

Proklamacijom Crnogorskog Senata od 06.03.1852. kada crnogorska država za doba knjaza Danila I Petrovića biva mirsko knjaževstvo i sekularna država koja odvaja crkvenu vlast od državnog imperijuma, njenom tačkom 4., medjunarodnoj javnosti objavljeno je: Na snagu ostaje, u punoj sili, dosadašnji ustav crnogorski, zakoni i običaji o upravljanju državom.

Mišljenje Crnogorskog Velikog Suda dato Knjazu Nikoli I pokazalo se, nažalost, u istorijskom smislu, tačnim i mudrim predviđanjem, pa se početak sloma crnogorske države vezuje za primanje Ustava 1905. kada se preko srpskog duha narodne skupštine otvoreno rušila crnogorska državnost, čiji je finalni akt Podgorička skupština 1918., a u međuvremenu objavljeni I i II balkanski rat kao osvajački, a zatim i  I svjetski rat kao imoerijalni, za račun tuđih  interesa, i za ljubav svoga brata koji je poverenje crnogorskog naroda iskoristio da ugasi crnogorsku državu i njenu naciju, predajom crnogorske vojske srpskoj vrhovnoj komandi, a prije toga i tajnom konvencijom sa Rusijom – 1912. o ustupanju ratne strategije po ruskim carstvom, i na posljetku odlaskom crnogorskog suverena u egzil. No, kralj Nikola I ostaje Car junaka prije svega zbog preporoda Crne Gore od 1860-1905, za veličanstvene ratne zapovjesti u Vučedolskoj bici 1876, kada je svojom genijalnom strategijom donio oslobođenje Crnoj Gori, a ostavio vječnu enigmu do današnjeg dana za sve vojne akademije svijeta o neodgonetnutoj  tajni vučedolske bitke, ali, što je najbitnije za današnju Crnu Goru, izgradio njen međunacionalni i međuvjerski interkulturalni diverzitet, harmoniju različitosti na kojoj počiva supstancijalna ideja i temelj crnogorskog bića.

Filozofija prava i teorija ustavnog prava ozbiljno pretresaju pitanje dalje svrsishodnosti postojanja Ustava u pisanoj formi, u vrijeme kad čovječanstvo ima kodifikovane sve vrste ljudskih prava i kad se po Kantovoj ideji prava ne propisuju ustavom nego se otkrivaju umom i razumom, a štite ih humanističke institucije društva u kojem svaka generacija otkriva, u skladu sa vremenom i kulturom, nove izvore i forme ljudskih prava i sisteme društvenih regulacija u čijem je jezgru čovjek i društveno dobro.