Priredio: V.J.

Srpski istoričar, Ljubomir Durković-Jakšić (1907-1997), rodom iz Crne Gore, jedno vrijeme službenik Patrijaršije u Beogradu, 1991. autor propagandnog pamfleta „Crnogorska mitropolija nikada nije bila autokefalna” —objavio ga je Sinod Srpske crkve i Mitropolija crnogorsko-primorska Amfilohija Radovića — pisao je 1939. drukčije, a neposredno po povratku sa svojih doktorskih studija u Poljskoj.

U Varšavi, između ostaloga, istraživao je učinak poljsko-katoličkih i antiruskih emigranata, Franc[t]išeka Zaha, (docnje, srpski general) i Adama Čartoriskog na izradi teza i ciljeva „Načertanija” (1844) — tajnoga plana srpske ekspanzije, pod firmom „jugoslovenstva”.

Durković-Jakšić 1939. godine u članku „Njegoševa Crna Gora i Poljaci” („Zapisi”, 21, Cetinje, 347) prepričava inače vjerodostojan Zahov izvještaj (pisani raport) s procjenom prilika u Crnoj Gori.

To da je Zah, savremenik Njegoša koji je detaljno istraživao i crkvene prilike polazio u svome izvještaju od opštepoznate činjenice o autokefaliji Crkve u Crnoj Gori, Durković-Jakšić u narednim decenijama nije više pominjao.

Evo šta je 1939. Durković-Jakšić pisao:

„Francišeh Zah, stalni poljski pretstavnik u Beogradu, pred odlaskom iz Pariza na svoje mesto službe, pretstavio je u raportu kn[ezu] Adamu aprila 1843. godine svoj plan jugoslavenske politike. Prema tom planu rasplet crnogorske stvari izgledao je ovako.

Crkva pravoslavnih Slovena nije imala u Turskoj na Balkanu priznatu svoju autokefalnost, OSIM JEDINO CRNE GORE, i radi tog upravo tamo na Cetinju trebalo je stvoriti verski centar koji se dotle nalazio u Carigradu; dostojanstvo pak crkvenog starešine dati crnogorskom Vladici.

To se mora — kaže Zah — dopasti vladici, koji je ‘čovek prosvećen, mudar, željan velikih stvari i koji vidi da kao poglavar Crne Gore ne utiče na sudbinu Slovena u Turskoj’.

Crnogorci, videći svoga Vladiku na čelu zajedničke Crkve, lakše bi pristali na ujedinjenje sa Srbijom, a docnije i sa ostalim jugoslovenskim krajevima”.   izvor: antena M