Dokolica

POLITIČKI POREDAK I INSTITUCIJE

Okt 03, 2025 1 Komentara

(15 riječi)

Široko je prisutno nepoverenje u institucije, a osjećaj nesigurnosti i nezaštićenosti kod velikog broja ljudi je sve naglašenije. Skoro da se „bježi od prava“

NIK GAŠAJ

Smatra se da su prvi veliki tvorci političkih institucija na evropskom tlu bili Likurg u Sparti i Solon u Atini. Ali, kao prvi veliki graditelj političkih institucija mnogo je poznatiji Solon. Atinski pjesnik i politički reformator Solon zadužiće političku teoriju idejom o dobrom poretku.Ideja dobrog poretka i njemu odgovarajućih političkih institucija predstavlja centralnu temu i kod obojice najvećih političkih filozofa antičke grčke, kod Platona u „Državi“ i kod Aristotela u „Politici“. Predmoderno i moderno shvatanje države se u toj mjeri razlikuju da se danas opravdano postavlja pitanje možemo li tim istim terminom pokrivati tako različite istorijske i političke pojave i tvorevine kao što su orijentalne despotije, antički gradovi-države(polis), renesansni gradovi-republike i moderne države kakve danas poznajemo. Savremena politička teorija države je manje-više saglasna da je, kako kaže Marsel Prelot, „Moderna država, na svoj način, remek-djelo renesanse“.

Smatra se da je Makijaveli bio među prvima koji je upotrebio termin država(stato) u današnjem smislu riječi, to jest kao oznaku za instituciju vlasti koja je nezavisna od onih koji zauzimaju vladajuće položaje u njoj. Dakle, drugi istorijski proces institucionalizacije vlasti koji se završio u modernoj državi predstavlja vrhunac impresionalizacije ove najvažnije političke ustanove, koja obavezuje kako one kojima se vlada tako i one koji vladaju. Proces institucionalizacije države i državne vlasti, uz mnoge uspone i padove, obilježava stalno nastojanje da se vladavina ljudi ograniči i zamjeni vladavinom institucija;  da se vlast pojedinaca i grupa ograniči i zamjeni vlašću državnih organa i ustanova.

Stoga od najstarijih vremena koriste se ustavi, zakoni i sudovi kao oblici kroćenja neograničene vlasti. Stari Grci, za koje se smatra da su izumjeli demokratiju, uveli su redovna okupljanja građana(skupštine). Instrument starih Grka za sprečavanje uzurpacije vlasti bio je i ostrakizam. Od samog početka stvaranja modernih država apsolutna vlast monarha  ograničavana je sve većom ulogom skupština staleža(Francuska), odnosno parlamenta(Engleska) i kongresa(SAD). Od sredine osamnaestog do sredine devetnaestog vijeka uspostavljena je najšira društvena kontrola države i političke vlasti razdvajanjem na autonomnu sferu civilnog društva i političku sferu državne vlasti.

Paraleno s tim, tekao je proces uspostavljanja demokratske javnosti kao najšire kontrole državne vlasti i politike. U dvadesetom vijeku učinjen je značajan napredak u demokratizaciji političkog života države, s proširivanjem građanskih prava, uvođenjem opšteg prava glasa, ograničavanjem mandata na najvažnijim političkim funkcijama u državi, uvođenjem principa rotacije i smjenjivosti, instituta neposredne demokratije(referenduma i plebicita), kao i raznim oblicima participacije građana u političkom životu.

Takođe, zahvaljujući razvoju medija, stvorena je manje ili više demokratska javnost o kojoj svaka politika i vlast moraju da vode računa. Na institucije se često gleda kao na kristalizovane ideje. To je zato što mnogim institucijama, kao i političkim promjenama i događajima, prethode ideje. Političke institucije obezbjeđuju kontinuitet i stabilnost određenog političkog poretka. Političke institucije su najvažniji posrednik između političkih ideja i političke prakse. Institucije su važne  prije svega zato što oblikuju i distribuiraju političku moć. Institucionalni politički aranžman predstavlja mapu alokacije moći u svakom političkom poretku.

Druga njihova izuzetno  važna funkcija  je što utiču na političke preferencije i ponašanja političkih aktera. Treća funkcija političkih institucija je da proizvode norme i pravila i da utvrđuju procedure političkog ponašanja. Dalje, funkcija institucija je obezbjeđivanje stabilnosti i trajnosti političkih procesa.

Kvalitet svake institucije, a političke ponajprije, bitno zavisi od kvaliteta ljudi koji ih vode i koji u njima rade. Dakle, institucije bitno zavise od njihove opremljenosti ljudskim resursima, tj. dokazanim stručnjacima i dostojnim intelektualcima. Na planu stvaranja prava, prije svega u smislu donošenja zakona, parlament doista mora biti predstavničko tijelo, ne samo u formalnom smislu već u smislu preferenci koje su određene voljom i potrebama birača, naroda, građana. Svoju funkciju predstavljanja te volje i tih potreba parlament mora izraziti putem dobrih zakona, a ne putem trenutačne potrebe i volje aktuelnih vladajućih garnitura.

Jedna od bitnih spona između sadržaja zakona i njihove primjene  jeste funkcionisanje mehanizma kontrole ustavnosti i zakonitosti koja se prije svega ostvaruje kroz rad Ustavnog suda. Ustavno sudstvo u pravnoj državi mora imati izuzetno važnu ulogu. Zato ono mora biti apsolutno podređeno ideji prava i etici pravništva. Ono ne smije biti istureni politički instrument koji je u stanju  da devalvira pravo.

Poseban značaj za koncept pravne države jeste pravosudni sistem. Putem njega se ostvaruje osnovna funkcija oživotvorenja, primjena prava. Međutim, ukoliko pojedini sudovi i tužilaštva  budu korumpirani i ucjenjeni od strane izvršne vlasti i političara, onda tu nema njihove nezavisnosti i podjele vlasti niti vladavine prava i pravde, jer se jednostavno svedu na ispostavu nosilaca političke moći. Razumije se, vrlo je bitno  pravu podrediti i rad upravnih organa , od čega  je i krenuo koncept pravne države. Ovlašćenja upravnih organa se moraju zasnivati na principu cjelishodnosti  sa stanovišta javnog, a to znači opšteg, a ne privatnog odnosno nekog posebnog interesa  ili razloga. U ovoj oblasti su zloupotrebe i najčešće i najosjetlivije.

Pravna svijest je od izuzetnog značaja za izgrađivanje pravnog sistema. Međutim,  tako značajan činilac za funkcionisanje prava, kakav je pravna svijest, kod nas je na nezavidnom nivou. Široko je prisutno nepoverenje u institucije, a osjećaj nesigurnosti i nezaštićenosti kod velikog broja ljudi je sve naglašeniji. Skoro da se“bježi od prava“. To ne može da se ne odrazi na pravnu svijest građana. Neizgrađena pravna svijest doprinosi potiskivanju prava i razvijanju paralelnih, nelegitimnih i nelegalnih linija moći i razaranja prava kao sistema.

                                                                                                         (Autor je politikolog i član DANU)